DE BELANGRIJKSTE ADVIEZEN

1. Eet weinig verzadigde vetten

Het maakt niet zozeer uit hoeveel vetten je in totaal eet, maar wel welke vetten je eet. Verzadigde vetten verhogen het cholesterol in het bloed en dat verhoogt de kans op een hartinfarct. Onverzadigde vetten (plantaardige oliën, noten, vis) verlagen het cholesterol. Dit staat nog steeds overeind, en vormt een belangrijke basis van de laatste Schijf van Vijf, het advies van het Voedingscentrum.

2. Eet een Mediterraans dieet

Het traditionele Mediterrane voedingspatroon – veel groente en fruit, volkoren granen, peulvruchten, olijfolie, vis, wat wijn, en matig met vlees en zuivel – is goed voor hart en bloedvaten en sluit naadloos aan bij de Schijf van Vijf. Daarop staan: groente, fruit, volkorengranen, wat mager vlees, wat eieren, wat vis, peulvruchten, ongezouten noten, olie, halvarine en magere of halfvolle, en vrijwel ongezoete zuivelproducten.

Wetenschap  Door: Marcel aan de Brugh 1 augustus 2017 om 19:07 NRC NEXT

De Zevenlandenstudie uit de jaren 50 toonde de negatieve gevolgen van verzadigde vetten aan. Nu ligt de studie onder vuur. Hedendaagse wetenschappers weerleggen de kritiek.

Het was voor zijn tijd, de jaren vijftig, een baanbrekend onderzoek. En het beïnvloedde ons denken over voeding en gezondheid sterk. De Zevenlandenstudie, uitgevoerd vanaf 1958, legde als eerste een verband tussen het eten van verzadigde vetten (aanwezig in vlees, zuivel, palmolie en harde margarines) en hartaanvallen en legde daarmee de basis voor nog altijd een van de belangrijkste voedingsadviezen: vervang verzadigde vetten door onverzadigde vetten (plantaardige oliën, noten, vis).

Maar de wetenschap ligt tegenwoordig onder vuur en ook deze studie moet het ontgelden. De kritiek van voedselblogs en aanhangers van low carb-dieëten is zelfs zo aangezwollen dat hedendaagse wetenschappers zich genoodzaakt zien de belangrijkste kritiekpunten in een dinsdag gepubliceerde white paper te weerleggen.

De kritiek op de Zevenlandenstudie en op coördinator Ancel Keys komt vooral van voedselblogs. Aanhangers van het low carb-dieet, dat voorschrijft juist weinig koolhydraten (suikers, zetmeel, vezels) te eten en niet moeilijk doet over (verzadigde) vetten, zijn negatief over de studie. Criticasters verwijten Keys enkel landen bij de studie te hebben betrokken die in zijn hypothese pasten. Daarom zou hij bijvoorbeeld Frankrijk hebben uitgesloten. Ook zou Keys met zijn afkeuring van verzadigde vetten de deur hebben opengezet voor een nog slechter alternatief: suikers.

Vanaf 1958 werden in 7 landen met uiteenlopende voedingspatronen (de VS, Italië, Finland, Griekenland, Nederland, Japan en Joegoslavië) ruim 12.000 mannen tussen de 40 en 59 gevolgd. Volgens strenge, gestandaardiseerde protocollen werd onder meer bijgehouden wat ze aten. Tot aan hun dood. Zo wilden de wetenschappers meer inzicht krijgen in de invloed van levensstijl en voedingspatroon op hartaanvallen, toen hét grote gezondheidsprobleem in de VS. Niet eerder was er zo’n groot, en zo gedegen, onderzoek naar gedaan. De studie werd gecoördineerd door de strenge fysioloog Ancel Keys. De belangrijkste conclusie was dat hartaanvallen niet horen bij het ouder worden, destijds de opvatting.

Nu is er een tegenreactie op de groeiende kritiek op Keys. Een groep voedingswetenschappers uit de VS, Nederland, Frankrijk en Italië heeft uitgezocht wat er klopt van de vier meest genoemde kritiekpunten (zie onder voor een overzicht). In een nieuwe publicatie weerleggen ze die punten stuk voor stuk.

„Het laatste half jaar werd de kritiek zo erg dat we dachten: we moeten uitzoeken wat er van klopt”, zegt David Katz. Hij is initiatiefnemer van de publicatie en directeur van het Yale-Griffin Prevention Research Center in het Amerikaanse Derby (Connecticut) dat onderzoek doet naar de preventie van chronische ziekten zoals kanker, diabetes en hart- en vaatziekten. Hij was niet betrokken bij de Zevenlandenstudie, maar las met drie Amerikaanse collega’s de oorspronkelijke wetenschappelijke literatuur over die studie erop na. „De critici hebben hier zelf blijkbaar nooit de moeite voor genomen”, zegt Katz. Op de achtergrond keken internationale collega’s mee, onder wie drie Nederlandse voedingsdeskundigen – Daan Kromhout, Jaap Seidell en Martijn Katan.

„Keys heeft nooit gezegd dat je verzadigde vetten moet vervangen door suikers”, zegt Katan, biochemicus en emeritus hoogleraar Voedingsleer aan de Vrije Universiteit Amsterdam. „Hij zei juist verzadigde vetten te vervangen door onverzadigde vetten. De rest moet je matigen: zout, suikers.”

Volgens David Katz is veel van de recente kritiek op de Zevenlandenstudie te herleiden tot de boeken van wetenschapsjournalisten Gary Taubes (Good calories, bad calories, 2007) en Nina Teicholz (The big fat surprise, 2014). Beide prijzen het low carb-dieet aan. „Hun kritiek lees je terug in allerlei blogs”, zegt Katz. „En de ene blogger praat de ander weer na.” Veel van hun kritiekpunten zag Katz de laatste maanden zelfs klakkeloos overgenomen in serieuze wetenschappelijke tijdschriften.

Volgens Daan Kromhout, hoogleraar Voeding, leefstijl en gezond ouder worden aan de Universiteit van Groningen, nemen low carb-aanhangers het Keys en de Zevenlandenstudie kwalijk dat daarin amper aandacht was voor suikers. Als je die in overmaat nuttigt (via frisdranken, snoep, koekjes) kunnen ze tot overgewicht en diabetes leiden, en dat zijn ook risicofactoren voor een hartinfarct. Maar in de Zevenlandenstudie is wel degelijk gekeken naar het effect van koolhydraten en in het bijzonder suikers, zegt Kromhout, die vanaf 1978 projectleider was van de Zutphenstudie, de Nederlandse bijdrage aan de Zevenlandenstudie. Alleen sprong het schadelijke effect er in het begin nog niet zo duidelijk uit. De mannen die werden gevolgd waren over het algemeen redelijk actief. En er was toen nog niet zo’n overaanbod aan suikerrijke voeding zoals de laatste paar decennia. Kromhout:

De kritiek op Keys past in de trend dat wetenschap steeds vaker onder vuur ligt. Ouders laten hun kinderen niet vaccineren, mensen ontkennen de opwarming van de aarde. Conflicten ontstaan vooral rond kwesties die raken aan morele waarden: hoe leid je een goed leven, vind je zorg voor de aarde belangrijk of niet, zijn tradities belangrijk? Bij voeding, een emotioneel beladen onderwerp, speelt dat bij uitstek. Het wantrouwen en verzet tegen de wetenschap worden extra gevoed omdat er grote belangen in het spel zijn. De vlees-, zuivel- en palmolie-industrie zien de consumptie van hun producten liever niet teruglopen. En dan is er nog de opkomst van voedselblogs, die de verspreiding van informatie versnellen. Ook als het niet klopt.

Kromhout hoopt dat het artikel duidelijk maakt dat een aantal zaken „echt verkeerd” is weergegeven. Of dat inderdaad het effect zal zijn? Wat bij discussies over morele kwesties in ieder geval niet werkt, is het geven van extra informatie die het eigen gelijk moet bewijzen. Dan zetten critici de hakken alleen maar verder in het zand. Katan: „Maar moeten we alle mogelijk onzin dan zomaar laten passeren?”

„Misschien dat het niks verandert”, zegt Katz, „Maar ik zet me in voor de volksgezondheid, en die wordt niet bevorderd door dit soort leugens.”

1. Cherry-picking

„Keys had data van 22 landen, maar koos er 7 die in zijn hypothese pasten.”

Deze kritiek wordt geïllustreerd door twee grafieken, een met data van zes landen, de ander van 22 landen. In beide grafieken is de vetinname (percentage van ingenomen calorieën die afkomstig zijn van vet) uitgezet tegen het sterftecijfer. Beide grafieken hebben niks te maken met de Zevenlandenstudie. De grafiek met de 22 landen is in 1957, een jaar voordat de Zevenlandenstudie begon, opgesteld door de statistici Jacob Yerushalmy and Herman Hilleboe. Ze wilden laten zien dat er cijfers waren voor de vetconsumptie (berekend uit productie, in- en uitvoer) van 22 landen, terwijl Keys zich in een eerdere grafiek (uit 1953) had beperkt tot 6 landen. Dat had hij mede gedaan omdat van veel landen de kwaliteit van de gegevens niet betrouwbaar genoeg was, bijvoorbeeld omdat verschillende criteria werden gebruikt voor hartziekte.

2. Franse paradox

„Keys negeerde Frankrijk, omdat dat land zijn hypothese weerlegde.”

Keys liet volgens critici expres Frankrijk weg, wegens de Franse paradox: de voeding bevat er veel verzadigd vet, maar toch is er een lage sterfte aan hart- en vaatziekten. Die paradox zou zijn hypothese ondergraven. Frankrijk zat eerst wel bij de studie. Het nam in 1957 deel aan het proefproject in Nicotera, Italië, waarin de hele opzet van de officiële studie (procedures, codes om ziekte en doodsoorzaak te categoriseren etc.) zich uitkristalliseerde. Dat Frankrijk uiteindelijk toch niet meedeed aan de studie, was een besluit van de Franse deelnemers zelf, (de reden is niet bekend – misschien door gebrek aan geld, motivatie, of beide, aldus de white paper). De Franse paradox was in die tijd ook nog helemaal niet bekend. Die wordt pas in 1981 voor het eerst genoemd in de literatuur.

3. Grieks vasten

„Keys onderschatte het vasten van orthodoxe katholieken .”

De gegevens van Griekenland, vooral van Kreta, zouden een verkeerd beeld geven omdat orthodoxe katholieken op dat eiland zich houden aan de acht weken durende vastenperiode. De inname van verzadigde vetten zou volgens criticasters daardoor ernstig zijn onderschat. De onderzoekers waren zich er terdege van bewust dat het dieet zou kunnen veranderen in de vastenperiode, en hebben daar op getest. Op Kreta en Corfu, de twee plekken in Griekenland waar onderzoeken liepen, werden steekproeven geselecteerd van 30 tot 40 mannen die 7 dagen lang precies moesten opschrijven wat ze aten. Een exacte kopie van dat weekpatroon werd chemisch geanalyseerd. De voeding binnen en buiten de vastenperiode bleek weinig te variëren en de conclusie was dat „de praktijk anders is dan het kerkvoorschrift”.

4. Suikers genegeerd

„Keys keek niet naar suikers als bron van hart- en vaatziekten.”

De Zevenlandstudie zou niet gekeken hebben naar suikers (koolhydraten) als mogelijke bron van hart- en vaatziekten. De aandacht ging weliswaar niet primair uit naar suikers, maar er is wel naar gekeken, en er wordt ook een verband gelegd met hart- en vaatziekten. Maar tussen verzadigd vet en hart- en vaatziekten was de directe relatie sterker. Later is duidelijk geworden dat een overmaat aan suikers kan zorgen voor overgewicht en diabetes, wat een hogere kans geeft op hart- en vaatziekten.